Το όραμα της προοδευτικής κατάργησης των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα της Ένωσης και της ανεμπόδιστης κυκλοφορίας των προσώπων μέσα σ’ αυτήν ενσαρκώθηκε στις 14 Ιουνίου 1985 με την υπογραφή της Συμφωνίας του Σένγκεν. Η αρχική συμφωνία υπεγράφη από το Βέλγιο, τη Γερμανία, τη Γαλλία, το Λουξεμβούργο και την Ολλανδία. Σταδιακά ολοένα και περισσότερα κράτη προσχώρησαν στη Συνθήκη, μέσα σε αυτά και η Ελλάδα, η οποία εισήλθε το 1992. Επισήμως η Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ το Μάρτιο του 1995 δημιουργώντας τη Ζώνη Σένγκεν. Το ελληνικό κοινοβούλιο επικύρωσε με το νόμο 2514/1997 τη συμμετοχή της χώρας μας στη Σύμβαση και το Μάρτιο του 2000 συναντούμε την πρώτη εφαρμογή της Συμφωνίας για την Ελλάδα.
Για να γνωρίσουμε καλύτερα το περιεχόμενο της Συνθήκης και για να κατανοήσουμε εις βάθος τα ζητήματα που ανέκυψαν τον τελευταίο καιρό κρίθηκε σκόπιμο να μιλήσουμε με τον, καθ’ ύλην αρμόδιο για τέτοιου είδους θέματα, κύριο Δημοσθένη Λέντζη, Λέκτορα της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τον οποίο και ευχαριστώ προσωπικά για το χρόνο που αφιέρωσε και την προθυμία την οποία επέδειξε για την παραχώρηση της παρακάτω ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας και κατατοπιστικής συνέντευξης.
Ξεκινώντας λοιπόν με το περιεχόμενο της Συνθήκης, είναι αναγκαίο να κάνουμε την απαραίτητη διάκριση ανάμεσα στο δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και στην κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα.
Ωραία, είναι διαφορετικό, λοιπόν, πράγμα το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας μεταξύ των κρατών μελών και άλλο πράγμα η κατάργηση των ελέγχων στα σύνορα μεταξύ των κρατών μελών. Το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας υπάρχει και χωρίς κατάργηση των ελέγχων στα σύνορα, απλώς η κατάργηση των ελέγχων στα σύνορα το διευκολύνει πολύ. Αλλά πάντως ελεύθερη κυκλοφορία εννοείται και χωρίς κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα. Δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας είχαμε εξ αρχής από την ίδρυση των τότε κοινοτήτων, κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα δεν είχαμε. Θεωρητικά είναι κάτι πολύ εύκολο να γίνει ακριβώς όμως επειδή η κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα προϋποθέτει και το συντονισμό κάποιων άλλων πολιτικών, υπήρξε ο φόβος ότι θα είχε παράπλευρες απώλειες η εφαρμογή ενός τέτοιου μέτρου προτού υπάρξει η απαραίτητη σύμπνοια πολιτικών μεταξύ των κρατών-μελών. Οπότε έπρεπε να συμφωνήσουν τα κράτη μέλη στα λεγόμενα αντισταθμιστικά μέτρα, δηλαδή ενίσχυση των ελέγχων στα εξωτερικά πλέον σύνορα, συντονισμός των μεταναστευτικών πολιτικών και μια καλή αστική και δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις. Γι’ αυτά τα ζητήματα δεν υπήρχε συμφωνία και γι’ αυτά τα ζητήματα υπήρχε καθυστέρηση της κατάργησης των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα. Εκείνα τα μέλη που συμφωνούσαν τελικά κινήθηκαν εκτός πλαισίου ευρωπαϊκών κοινοτήτων και ευρωπαϊκής ένωσης και έφτιαξαν το Σένγκεν. Βεβαία, κατηγορηθήκαν ότι κάνουν κάτι που αφορά την κοινότητα εκτός κοινότητας και μάλιστα υπό καθεστώς αδιαφάνειας. και γι’ αυτό κάποια στιγμή όταν τα υπόλοιπα κράτη άρχισαν να υπογράφουν και να εισέρχονται στη Συνθήκη, τότε απέκτησε και η ένωση τις αρμοδιότητες για ορισμένα από αυτά τα ζητήματα, γιατί ακόμη κι αν συμφωνούσαν τα κράτη μέλη για ορισμένα θέματα οι κοινότητες τότε δεν είχαν αρμοδιότητα. Θα έπρεπε λοιπόν να τροποποιηθούν και οι συνθήκες και να προικοδοτηθεί η ένωση με τις απαραίτητες αρμοδιότητες. Αφού έγιναν όλα αυτά τότε ενσωματώθηκε και το κεκτημένο Σένγκεν στην Ευρωπαϊκή Ένωση με τη συνθήκη του Άμστερνταμ (1997).
Πως αντιμετωπίζεται ένας πολίτης τρίτου κράτους, ενός κράτους δηλαδή εκτός Σένγκεν, και ποια τα δικαιώματα του αναφορικά με τη μετακίνηση του εντός της ζώνης της Σύμβασης;
Το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας από το ένα κράτος-μέλος στο άλλο το έχουν καταρχήν οι πολίτες της ένωσης. Πολίτες της ένωσης είναι όσοι έχουν την ιθαγένεια ενός κράτους μέλους. Οι πολίτες τρίτων κρατών δεν έχουν καταρχήν το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας. Ακριβώς όμως επειδή καταργώντας τους ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα για να διευκολύνουμε τους πολίτες των κρατών μελών μοιραία και οι πολίτες των τρίτων κρατών θα μπορούσαν να μετακινούνται ελεύθερα μολονότι δεν έχουν προς τούτο δικαίωμα, εκτός κι αν έχουν εξασφαλίσει κάποια visa Schengen*. Ένας πολίτης πάντως τρίτου κράτους που έρχεται στην Ελλάδα και έχει visa μόνο για την Ελλάδα δεν μπορεί, δεν έχει δικαίωμα να περάσει από την Ελλάδα στην Ιταλία, επειδή όμως οι έλεγχοι στα εσωτερικά σύνορα έχουν καταργηθεί λόγω Σένγκεν μπορεί να το κάνει, αν τον πιάσουν τώρα στην Ιταλία αυτό είναι μια άλλη υπόθεση.
*Υπάρχει λοιπόν, η visa Schengen, η οποία επιτρέπει την ελεύθερη μετακίνηση σε ολόκληρο το χώρο Σένγκεν, ως πολίτη τρίτου κράτους. Visa Schengen μπορούν να βγάλουν οι πολίτες συγκεκριμένων μόνο χωρών.
Μπορούν τα κράτη εφόσον το επιθυμούν και το κρίνουν σκόπιμο να προβούν σε περαιτέρω ελέγχους πέρα από αυτούς που προβλέπει η Σύμβαση;
Τα κράτη μέλη δεν έχουν απολέσει την αρμοδιότητα να διενεργούν ελέγχους για τη διατήρηση της τάξης, της δημόσιας ασφάλειας απλώς οι έλεγχοι αυτοί δεν μπορούν να γίνονται στα σύνορα καθώς επίσης και σε μια ζώνη ορισμένων χιλιομέτρων από τα σύνορα. Από εκεί και πέρα φυσικά και σε αυτές τις ζώνες μπορούν να κάνουν κάποιους ελέγχους αλλά αυτοί μπορεί να είναι, είτε δειγματοληπτικοί, είτε εφόσον για κάποιον υπάρχει η πληροφορία ή η υποψία ότι έχει τελέσει κάποιο ποινικό αδίκημα κτλ. Σε καμία περίπτωση πάντως δεν χάνουν την εθνική τους κυριαρχία, απλώς δεν επιτρέπεται αυτοί οι έλεγχοι να έχουν συστηματικό χαρακτήρα, δηλαδή δεν μπορούν επειδή οι έλεγχοι έχουν καταργηθεί στα σύνορα να στήνει πχ η αστυνομία ένα μπλόκο στα δυο χιλιόμετρα γύρω από τα σύνορα και όποιον περνάει από εκεί να τον ελέγχει, αυτό θα ήταν καταστρατήγηση της απαγόρευσης διενέργειας ελέγχων, αλλά δειγματοληπτικά να σταματήσει κάποιον να του κάνει εξακρίβωση στοιχείων αυτό μπορεί να το κάνει οπουδήποτε, πόσο μάλλον όταν υπάρχουν συγκεκριμένες υποψίες.
Είναι ορατό και πραγματοποιήσιμο το σενάριο εξόδου της Ελλάδας από τη Σένγκεν;
Δυνατότητα εξόδου δεν υπάρχει, αυτό που μπορεί να γίνει είναι να επανέλθουν οι έλεγχοι με πρωτοβουλία ενός κράτους μέλους. Αυτό που έχει γίνει για παράδειγμα στη Γαλλία ή στο Βέλγιο ή στη Δανία και στη Σουηδία. Αυτό μπορεί να γίνει για σοβαρούς λόγους, σοβαρή διατάραξη της δημόσιας τάξης και δημόσιας ασφάλειας και για περιορισμένο διάστημα. Επομένως, αν η Ελλάδα θελήσει να επαναφέρει τους ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα, μπορεί να το κάνει. Μιλώντας για εσωτερικά σύνορα δεν μιλάμε μόνο για χερσαία σύνορα αλλά και για λιμάνια και για αεροδρόμια.
Αναφορικά τώρα με το αν μπορούν να την «βγάλουν» την Ελλάδα από τη Σένγκεν;
Όχι ακριβώς, αυτό που μπορεί να γίνει είναι το εξής: μπορεί η Επιτροπή εφόσον διαπιστώσει, είτε μόνη της, είτε κατόπιν πρόσκλησης κάποιου κράτους μέλους κάποιου άλλου οργάνου ότι υπάρχει σοβαρό πρόβλημα στη ζώνη Σένγκεν, εξαιτίας ενός κράτους μέλους, μπορεί να προτείνει στο Συμβούλιο να εκδώσει μια Σύσταση, δηλαδή μια νομικά μη δεσμευτική πράξη*, προς τα κράτη μέλη, που θα λέει ότι: «σας προτείνω, σας συνιστώ να επαναφέρεται τους ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα με το συγκεκριμένο κράτος μέλος. Επομένως μιλάμε μόνο για επαναφορά των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα. Όλα τα υπόλοιπα, που υπάρχουν στο πλαίσιο της συνθήκης εξακολουθούν να ισχύουν. Τα κράτη μέλη τώρα εάν θέλουν μπορούν να συμμορφωθούν με αυτή τη σύσταση, εάν θέλουν θα το κάνουν, εάν δεν θέλουν πρέπει να ενημερώσουν την Επιτροπή και το Συμβούλιο για τους λόγους που δεν ακολουθούν τη Σύσταση, αλλά υποχρεωμένα δεν είναι. Αυτό που συζητείται, λοιπόν, για την Ελλάδα είναι μήπως υπάρξει κάποια Σύσταση προς τα υπόλοιπα κράτη μέλη, κάτι το οποίο σύμφωνα με τη δική μου άποψη έχει περισσότερο συμβολικό παρά πρακτικό χαρακτήρα. Συμβολικό παρά πρακτικό χαρακτήρα καθώς η Ελλάδα δεν έχει εκτεταμένα χερσαία σύνορα με άλλα κράτη μέλη, πλην της Βουλγαρίας, η οποία όμως δεν είναι ακόμη στη ζώνη Σένγκεν, έχει όμως τα εκτεταμένα και ανεξέλεγκτα θαλάσσια σύνορα που όμως δεν αφορούν τη Σένγκεν. Δηλαδή η ανεξέλεγκτη ροή από τα θαλάσσια σύνορα δεν επηρεάζει τους υπόλοιπους από άποψη Σένγκεν, τους επηρεάζει για λόγους εκτός της συνθήκης και γι’ αυτό έκλεισαν το Βαλκανικό διάδρομο.
*νομικά μη δεσμευτική πράξη: πρόκειται για μια σύσταση, η οποία όμως δεν είναι υποχρεωτικό να ακολουθηθεί από τα κράτη, εναπόκειται δηλαδή στη διακριτική ευχέρεια των κρατών το αν θα ακολουθήσουν τη συγκεκριμένη σύσταση και τυχόν διαφοροποίησή τους ως προς τη σύσταση δε συνεπάγεται καμία νομική συνέπεια.
Για ποιο λόγο κατηγορούμαστε από τα υπόλοιπα κράτη μέλη της Σύμβασης;
Οι εταίροι μας κατηγόρησαν ότι δεν υπάρχει επαρκής φύλαξη των εξωτερικών συνόρων, δεν εννοούν ακριβώς ότι δεν υπάρχει επαρκής φύλαξη, καθώς είναι θαλάσσια τα σύνορα είναι πολύ δύσκολο να ελεγχθούν, εκτός αν αρχίσεις να βουλιάζεις και να πνίγεις ανθρώπους, αλλά προφανώς κανείς δεν είπε κάτι τέτοιο. Παρόλ’ αυτά οι άνθρωποι αυτοί θα έπρεπε να καταγράφονται, να ταυτοποιούνται, να δακτυλοσκοπούνται, να υπάρχει όλη αυτή η διαδικασία για την οποία γίνονται τώρα τα hot spots. Αυτό δεν γινόταν, εκεί υπήρχε το πρόβλημα με τη Σένγκεν. Όχι στο γεγονός ότι έμπαιναν, αλλά στο ότι όταν έμπαιναν δεν ταυτοποιούνταν, γιατί αυτό είναι που προβλέπει η συνθήκη. Αυτό ήταν το βασικό πρόβλημα με τη Σένγκεν.
Σε τι άλλες όμως ενέργειες θα μπορούσε να είχε προβεί η χώρα μας;
Θα μπορούσε να είχε προετοιμαστεί καλύτερα, δηλαδή το πρόβλημα με την Ελλάδα είναι ότι μας βρήκε απροετοίμαστους. Ενώ, το βλέπαμε να έρχεται και μάλιστα αρχές Χειμώνα και Άνοιξη του 15 υπήρχαν και δηλώσεις αρμόδιων στελεχών της Κυβέρνησης, ότι θα υπάρξουν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, αλλά δεν έκαναν τίποτα. Από εκεί και πέρα προφανώς το πρόβλημα δεν είναι της Ελλάδας, ούτε εμείς τους προσκαλέσαμε, όπως λένε μερικοί, το πρόβλημα εντοπίζεται στο ότι μας βρήκε ανοργάνωτους και απροετοίμαστους όλο αυτό. Αυτοί οι άνθρωποι θα έρχονταν ούτως ή άλλως εδώ. Αυτοί που έρχονται εδώ έχουν περάσει ένα με δύο χρόνια στην Τουρκία, σε τεράστιους καταυλισμούς προσφύγων, η Τουρκία δεν τους δίνει δικαίωμα και άδεια εργασίας, οπότε και εφόσον ο πόλεμος συνεχίζεται δεν έχουν την επιλογή να επιστρέψουν πίσω, άρα φυσικό επακόλουθο αυτής της κατάστασης ήταν να περάσουν στην Ελλάδα. Κάτι που επίσης αξίζει να σημειωθεί είναι πως η Τουρκία μέχρι πρότινος δεν θεωρούνταν και ασφαλής χώρα λόγω της γενικότερης κατάστασης που επικρατεί στο εσωτερικό της από άποψη πολιτικών ελευθεριών, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, Δημοκρατίας.
Στην περίπτωση που ζητήσουν άσυλο στην Ελλάδα μπορούν να μετακινηθούν ελεύθερα στη ζώνη Σένγκεν;
Κανονικά όχι, θα πρέπει να μείνουν εδώ, υπάρχει βέβαια η δυνατότητα να μετακινηθούν, αλλά κανονικά πρέπει να μείνουν εδώ.
Είναι μήπως η Σένγκεν πρόδρομος για κάτι μεταγενέστερο;
Όχι υποτίθεται ότι η Σένγκεν είναι το τελευταίο βήμα, δηλαδή πραγματώνει την ελεύθερη κυκλοφορία στο εσωτερικό της Ένωσης με πλήρη κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα. Δεν υπάρχει κάποιο βήμα μετά τη Σένγκεν, τουλάχιστον για μια Ευρωπαϊκή Ένωση όπως είναι η σημερινή. Η Σένγκεν είναι ο σκοπός που πραγματώθηκε. Είναι συνυφασμένη με την Ευρωπαϊκή Ένωση και γι’ αυτό θεωρητικά είναι μόνο για τα κράτη μέλη της Ε.Ε., πλην ελαχίστων ειδικών εξαιρέσεων. Θεωρητικά όμως δεν μπορεί μια τρίτη χώρα να γίνει μέλος της Σένγκεν. Από την άλλη, κάθε κράτος που μπαίνει στην Ε.Ε. οφείλει να γίνεται και μέλος της Σένγκεν.
Υπήρξαν περιπτώσεις καταστρατήγησης της Σένγκεν όλο αυτό το διάστημα;
Όχι σχετικά με το Βαλκανικό διάδρομο γιατί αυτός είναι εκτός Σένγκεν. Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για καταστρατήγηση από τη στιγμή που κλείνουν σύνορα μεταξύ τους τα κράτη-μέλη προκειμένου να εγκλωβίσουν πρόσφυγες και μετανάστες στο προηγούμενο κράτος-μέλος. Για παράδειγμα κλείνει τα σύνορα η Δανία για να τους εγκλωβίσει στη Γερμανία ή κλείνει η Σουηδία για να εγκλωβιστούν στη Δανία. Από την άλλη πλευρά αυτά τα κράτη επικαλούνται τις εξαιρέσεις που η ίδια η Σένγκεν προβλέπει για δημόσια τάξη και δημόσια ασφάλεια και επειδή αυτές είναι έννοιες που μπορούν να ερμηνευθούν ευρύτερα, ελέγχονται βέβαια από το δίκαιο της Ένωσης, αλλά πρωτίστως τον πρώτο λόγο τον έχουν τα ίδια τα κράτη-μέλη.
